پس از هجوم ماموران خلیفه عباسی، به خانه امام حسن عسکری و جستجوی فرزند و جانشین او، روشن شد خطری که جان امام آینده را تهدید می‌کند، خطری بس سهمگین است. این هجوم و پیگیری در پیدا کردن مهدی، ایجاب می‌کرد تا برای نگهداری جان تنها باقی مانده سلسله امامت و ولایت اقدامی جدّی به عمل آید.

و همین زمان بود که با توجه به احوالاتی، او از نظرها پنهان گردید و ماجرای غیبت شروع شد.

این غیبت به دو مرحله تقسیم می‌شود:

1. مرحله کوتاه مدّت (غیبت صغری)
2. مرحله دراز مدّت (غیبت کبری)

[ویرایش] منافع وجود امام در عصر غیبت

از زمانی که به عقیده برخی شیعیان امام مهدی از دیده‏ها پنهان شده و در پس پرده غیبت زندگی خود را شروع کرده‌است، انبوهی از پرسش‌ها، پیرامون مسائل غیبت مطرح شده‌است که بسیاری از آنها از یک پیشینه دیرینه‏ای برخوردار است، به گونه‏ای که بسیاری از این سؤال‌ها در نوشته‏های نویسندگان کتاب‌های مربوط به امام مهدی در قرن چهارم و پنجم اسلامی مطرح گردیده و علما پاسخ‌های مناسبی به آن داده‏اند.

به عقیده برخی شیعیان مسئله فوائد وجودی امام غایب از طرق ذیل قابل بررسی و محل بحث است:
1. از طریق محاسبات اجتماعی؛
2. از طریق قرآن و نهج‏البلاغه؛
3. از طریق روایات متعدد سایر امامان شیعه.

[ویرایش] وجود رهبر موجب بقای مکتب

به عقیده برخی شیعیان اصولاً هر جامعه‏ای برای خود تشکیلات و سازمانی دارد، و برای بقا و ادامه کار سازمان‌ها و به منظور تعقیب هدف، وجود رهبری لازم است. هرگاه این رهبر در دل اجتماع باشد، وجود و مداخله‏اش در رهبری و گردش تشکیلات و سازمان‌ها لازم و ضروری خواهد بود، ولی هرگاه که رهبر به عللی محبوس، یا تبعید و دور افتاده، یا مریض و بیمار باشد، وجود او برای پیگیری امور اجتماع و افراد، کافی خواهد بود؛ زیرا باز مردم به امید آن رهبر، دست به دست هم داده، کارها را ادامه می‏دهند. در طول تاریخ، در میان ملل زنده که قیام و نهضت‌هایی داشتند، برای این مطلب گواهی‌های فراوانی وجود دارد^{[نیازمند منبع]} که نشان می‏دهد تا آن رهبر از حیات و زندگی برخوردار بوده، هر چند از نزدیک موفق به رهبری نمی‏شده، اما تشکیلات آن گروه، باقی و پایدار می‏مانده‌است؛ اما لحظه‏ای که حیات و زندگی او به پایان می‏رسید، تفرقه و دو دستگی، پراکندگی قوا و نابسامانی در میان جمعیت حکم‏فرما می‏گردید.

بهترین شاهد بر اینکه وجود رهبر، حافظ نظام و نگاه‌دارنده مکتب و مایه تشکّل پیروان اوست، ماجرای نبرد احد است. در جنگ احد، به‏طور اشتباه، و یا از روی غرض‏ورزی، ندایی در قلب لشکر بلند شد: محمد کشته شد.

این خبر ناگوار، زمانی در میان مسلمانان منتشر شد که آنان مشغول دفاع از تجاوز و تعدّی مهاجمان بودند. وقتی شایعه مرگ رهبر قوت گرفت، نظام و پیوستگی آنان چنان گسسته گردید که هر کدام به گوشه‏ای فرار کرده و دست از نبرد کشیدند و گروهی به فکر پیوستن به لشکر دشمن افتادند، اما هنگامی که خبر قتل پیامبر تکذیب شد، لشکر از هم پاشیده، بار دیگر به دلگرمی وجود رهبر از نقاط مختلف دور پیامبر گرد آمده و نبرد و دفاع را از سر گرفتند. قرآن، این مطلب را به شکل زیر عنوان کرده:

و ما محمّد، الاّ رسول قد خلت من قبله الرّسل أفإن مات أو قتل انقلبتم. علی أعقابکم و من ینقلب علی عقبیه فلن یضرّالله شیئاً و سیجزی الله الشّاکرین ^[?]

به عقیده برخی شیعیان اگر رهبر یک جنبش در میان مردم هم نباشد، وجود واقعی او می‏تواند الهام‏بخش معنوی و مایه امید، تحرّک و یادآوری گردد و اما در مورد اینکه چرا خداوند امام را در موقع ظهور خلق نکرد، باید گفت: اگر چنین بود، اصولاً عنوان انتظار ظهور مصلح، واقعیت خارجی پیدا نمی‏کرد، زیرا انسان‌ها در انتظار فردی می‏توانند باشند که به زنده بودنش معتقدند والاّ نمی‏توان بشریت را به این دلخوش داشت که چند سال بعد ممکن است کسی به دنیا آید که قرار است نقش منجی را ایفا کند. پس آدمیان در شناخت دقایق و ظرایف حیات و برای آنکه در مسیر تکاملی به پیکار برخیزند، لازم است که از وجود رهبری، حتی اگر غایب باشد، الهام گرفته و بهره‏مند گردند.

[ویرایش] امام؛ حجت آشکار خدا

علی بن ابیطالب در نهج‏البلاغه برای خدا دو نوع حجت معرفی می‏نمایند: یکی حاضر و آشکار و دیگری غایب و ناپیدا. آنجا که می‏فرماید:

پروردگارا، روی زمین هیچ‏گاه از حجت‌های تو خالی نمی‏ماند، حجت‌هایی که گاهی مرئی و آشکار، و گاهی از بیم مردم پنهان است، تا دلایل آئین الهی محو و نابود نشود ^[?]

امامان اهل تشیع در پاسخ به پرسش از نحوه بهره‌گیری از امام غایب چنین گفته‌اند:

[ویرایش] نحوه بهره گیری از امام غائب

• به گفته یکی از منابع شیعه جابر بن عبدالله انصاری، از پیامبر اسلام پرسید:

• به گفته یکی از منابع شیعه از امام چهارم، علی بن حسین پرسیدند:

• به گفته یکی از منابع شیعه امام ششم جعفر صادق بیان کرده‌اند:

[ویرایش] خورشید پشت ابر

• به عقیده برخی شیعیان نور هستی و هدایت توسط امام مهدی می‏رسد؛ زیرا امامان، علت غایی ایجاد مخلوقات عالم‏اند و اگر آنها نبودند نور عالم به غیر ایشان نمی‏رسید و نیز به برکت آنهاست که علوم و معارف حقّه بر مردم آشکار می‏گردد و گرفتاری‌ها از امت اسلام برطرف می‏شود. اگر آنها نبودند، مردم به وسیله اعمال زشت خود مستحق انواع عذاب‌های الهی می‏شدند، چنان ‏که در قرآن آمده‌است:

خداوند آن‌ها را عذاب نمی‌کند تا زمانی که تو در میان آن‌ها هستی.^[?]

• به عقیده برخی شیعیان همان‏گونه که مردم از آفتاب پشت ابر بهره می‏برند و انتظار دارند که ابر کنار رفته و دوباره قرص خورشید پیدا شود تا بیشتر از آن بهره بگیرند، در ایام غیبت نیز شیعیان، در همه وقت، منتظر ظهور امام مهدی هستند و هیچ‏گاه مأیوس نمی‏گردند.

• به عقیده برخی شیعیان گاهی برای بندگان خدا پنهان شدن خورشید در پشت ابر از روی مصلحت بهتر از آشکار بودن آن است. همچنین غیبت امام مهدی از روی مصلحت برای مردم عصر غیبت، بهتر است. از این رو ایشان از نظرها غایب گردیده‏اند.

• به عقیده برخی شیعیان گاهی آفتاب از میان ابر بیرون می‏آید اما یکی به آن می‏نگرد و دیگری توجهی ندارد. همین‏طور نیز ممکن است آن حضرت در ایام غیبت بر عده‏ای آشکار شود ولی دیگران او را نبینند.

وـبه عقیده برخی شیعیان اگر انسان، پرده‏های هواپرستی را از پیش روی خود کنار بزند، در زیر آسمان قرار می‏گیرد و نور آفتاب، بدون مانع، از هر سو او را احاطه می‏کند^[?]

جوادی آملی از علمای ایران در این باب می‌گویند: تشبیه امام به آفتاب و تشبیه غیبت امام به واقع شدن آفتاب پشت ابر لطایف بسیاری در بردارد:

• خورشید در منظومه شمسی مرکزیت دارد و کرات و سیارات به دور او در حرکت‌اند.

• خورشید در این مجموعه، منافع فراوانی دارد: گرما و حرارت، که از پشت انبوه ابر غلیظ نیز به زمین می‏رسد؛ باد و باران، روییدن گیاهان و امثال آن از برکت تابش خورشید است و ابر گرفتگی در آن اثر مهمی ندارد. بله، نور افشانی از پشت ابر، کمتر خواهد بود. بدین ترتیب ابر گرفتگی فقط یکی از منافع آفتاب ـ آن هم در برخی نقاط ـ را تقلیل می‏دهد، نه اینکه از بین ببرد.

• ابر، هرگز آفتاب را نمی‏پوشاند بلکه ما را می‏پوشاند، در نتیجه ما را از دیدن آن محروم می‏کند، نه آنکه در منفعت رسانی آن خلل ایجاد کند.

• پوشاندن ابر، اختصاص به کسانی دارد که در زمین هستند نه کسی که بر فراز ابر حرکت می‏کند.

• آفتاب، لحظه‏ای از نورافشانی غفلت نمی‏کند. هر کس به اندازه ارتباطی که با خورشید دارد از نور آن بهره می‏برد و اگر بتواند همه موانع را کنار بزند و در برابر آفتاب بنشیند بهره کاملی می‏برد.

• اگر این آفتاب پشت ابر هم نباشد شدت سرما و تاریکی، زمین را غیر قابل سکونت خواهد کرد.

به عقیده برخی منابع شیعه امام مهدی بیان کرده‌است که:

• به عقیده برخی شیعیان درست است که امام مهدی با حضور و ظهور خود می‏تواند مایه اضمحلال دشمنان گردد، آن‏گونه که از نظر علمی، تابش بدون ابر و مستقیم خورشید ـ به خاطر اشعه‏هایی که دارد ـ ضدّعفونی کننده و از نظر فقهی نیز جزو مطهرات محسوب می‏شود و برخی نجاسات را پاک می‏کند، لیکن وجود امام معصوم در نظام آفرینش مثل مغناطیس زمین است که با وجود نامرئی بودن، همه قبله‏نماها و قطب‏نماهای کشتی‌ها، هواپیماها، عملیات‌های نظامی و... را به حرکت درمی‏آورد و از برکت آن میلیون‌ها بلکه میلیاردها انسان، جهت قبله یا مسیر مسافرت خود را پیدا می‏کنند و به مقصد می‏رسند.^{[??] [??]}

[ویرایش] وجود امام، منشأ خیر و برکت است

بر حسب برخی روایات و اخبار شیعه، وجود افراد مؤمن در بین مردم، منشأ خیر و برکت و موجب نزول باران و جلب منافع و دفع بسیاری از بلاها از جامعه‌است، چنان‏که در تفسیر آیه 251 سوره بقره از جعفر صادق نقل شده:

واضح است که وقتی وجود افراد مؤمن در اجتماع، چنین برکتی را به همراه داشته باشد، برکات وجود امام معصوم که ولی و حجّت خدا بر مردم است، به مراتب بیشتر خواهد بود، چنان‏که به گفته برخی شیعیان علی بن حسین درباره برکات وجودی امامان می‌گوید:

در این فراز از بیان امام، برکات دیگری چون نزول باران، انتشار رحمت خدا و خروج برکات زمین، از آثار وجودی امامان شمرده شده‌است.

[ویرایش] پانویس‌ها